نقش برنامه‌ریزی در موفقیت تحصیلی

نیل به اهداف و موفقیت در برنامه ریزی درسی از اهمیت و ارزش ویژه‌ای برخوردار است. همچنین کسب دانش و تحصیل علوم، از آرمان‌ها و ایده‌های ارزشمند دانش‌جویان است. این مقاله به طور گذرا به اهمیت، جایگاه، نقش و تأثیر برنامه‌ریزی در پیشرفت تحصیلی و موفقیت دانش پژوهان پرداخته و مراحل و چگونگی برنامه‌ریزی را مورد بررسی قرار داده و  به روش‌های مطالعه سودمند و مفید، زمان و مکان مطالعه و شرایط مطالعه نیز اشاراتی نموده است.

مقدمه

هریک از ما در طول شبانه روز ممکن است ساعاتی را به کار، مطالعه و ساعاتی را به خواب وساعاتی را به خرید منزل، معاشرت و میهمانی، ورزش، صحبت‌های دوستانه، عبادت و … اختصاص دهیم. اما در لابه لای این برنامه ها، لحظات و دقایقی وجود دارند که بیهوده تلف می‌شوند. با جمع این لحظه‌ها و ضرب آنها در ایام هفته و سال، به ارقام قابل ملاحظه ای دست می‌یابیم. برای مثال، چیده شدن سفره و آماده شدن ناهار و شام، پنج تا ده دقیقه طول می‌کشد، همچنین مدت زمانی  که برای پیمودن مسیر خانه تا مدرسه یا محل کار صرف می‌شود، ممکن است بسیار قابل توجه باشد. همه این لحظه‌ها می‌توانند مفید و قابل استفاده باشند. گاهی اوقات، اتلاف وقت از لحظه و دقیقه فراتر رفته و چه بسا به چندین ساعت و حتی چند روز می‌رسد. برای مثال، یک استاد به موقع درکلاس درس حاضر نمی‌شود و یا اصلا سر کلاس حضور نمی‌یابد، و کلاس درس تعطیل می‌شود. گاهی اوقات هم مسیر  منزل تا دانشگاه یا مدرسه یا محل کار به اندازه‌ای طولانی است که ساعات زیادی را به خود اختصاص می دهد. هم چنین برخی ایام تعطیلات مانند روزهای جمعه، شهادت و ولادت های  ائمه (علیه السلام) بدون برنامه سپری می‌شود.

همه این فرصت‌ها قابل کنترل و برنامه‌ریزی است و می‌توان آنها را مورد بهره‌برداری قرار داد. برنامه‌ریزی درحوزه‌ها و ابعاد گوناگون زندگی مطرح است. نمی‌توان جایی از زندگی را پیدا کرد که نیاز به برنامه‌ریزی نداشته باشد.

خانه‌داری، آشپزی، مطالعه، کار، اداره، فروشگاه، کشاورزی، پژوهش، خودسازی، عبادت و… همه وهمه نیازمند برنامه‌ریزی است. گرچه برنامه‌ریزی دارای جنبه‌ها و ابعاد گوناگون فردی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فرهنگی است، ولی هدف ما از برنامه‌ریزی در این بحث، بیشتر معطوف به زندگی فردی و اجتماعی، به ویژه برنامه‌ریزی تحصیلی است. برنامه‌ریزی در زندگی فردی و اجتماعی از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا زندگی فردی و اجتماعی نسبت به سایر ابعاد زندگی، اساسی‌تر و پایه‌ای‌تر می باشد. بی‌شک افرادی می‌توانند به جایگاه و موقعیت علمی، پژوهشی، معنوی و شغلی نایل شوند که با برنامه‌ریزی صحیح و حساب شده و با روش مطالعه منطقی واصول، مسیر را طی کرده باشد. ورزشکار، هنرمند، کارگر، استاد، عالم و امثال آنها زمانی می‌توانند درکارشان به توفیق مطلوب نایل شوند که در کارهای خود برنامه ریزی و تدبیر داشته باشند. ممکن است بگویید افرادی هستند که برنامه‌ای در زندگی ندارند، ولی موفقیت‌های زیادی هم دارند. در پاسخ باید گفت: ممکن است گاهی اوقات این‌گونه باشد، ولی این‌ موارد بسیار نادر است؛ ضمن آن که همان افرادی که بدون برنامه‌ریزی به موفقیت‌هایی نایل می‌شوند، در صورت برنامه‌ریزی، از موفقیتی چند برابر برخوردار خواهند شد.

برنامه‌ریزی و استفاده بهینه از فرصت‌ها، موضوعی است بسیار مهم. این موضوع برای دانش‌جویان و دانش‌پژوهان و دانش‌آموزان جوان، بسیار ارزشمند است. درباره این بحث، سئوالات جدی و زیادی از ناحیه دانشجویان، دانش پژوهان و دانش آموزان مطرح است. برخی از این قبیل سئوالات عبارتند از:

1. مراد از برنامه‌ریزی، به ویژه برنامه‌ریزی تحصیلی چیست؟

2. آیا در آموزه‌های اسلامی توصیه‌ای به  برنامه‌ریزی شده است؟

3. چگونه می‌توان از فرصت‌ها استفاده بهینه برد؟

4. چگونه برنامه‌ریزی کنیم تا با کمبود وقت مواجه نشویم؟

5. زمان و مکان مناسب برای مطالعه کدام است؟

6. چرا بسیاری از مواقع با وجود برنامه‌ریزی‌، به اهداف خود نمی‌رسیم؟

مفهوم برنامه‌ریزی

«برنامه‌ریزی» از جمله واژگان سهل و ممتنع است؛ زیرا  ظاهری ساده و باطنی پیچیده دارد. با نگاهی به کتاب‌های مربوط به برنامه‌ریزی، در می‌یابیم که تعاریف زیادی درباره برنامه‌ریزی شده است که، بعضی از آنها ناقص و بعضی نیز با اهداف بحث ما سازگاری نمی‌باشد. در یک تعریف چنین آمده است: «تعیین و اتخاذ شیوه و روش‌هایی که ما را به بهترین نتیجه مطلوب برساند.»¹ در تعریفی دیگر، برنامه‌ریزی عبارت از طرح تدابیری که بتوان به بهترین صورت از منابع موجود برای نیل به اهداف مطلوب استفاده کرد.²

به نظر می‌رسد، مناسب‌ترین تعریفی که از برنامه‌ریزی می‌توان ارائه داد این است: پیش‌بینی خردمندانه و تنظیم فعالیت‌ها و بررسی نیازمندی‌ها در مدت زمان معین(شبانه روز، هفته، ماه و سال) بر اساس اولویت‌ها و متناسب با توان، استعداد و خواسته خود، در راستای نیل به اهداف.

تعیین برنامه‌ریزی

مثال‌ها و نمونه‌هایی از اتلاف وقت گذشت، ولی می‌توان یک گام فراتر گذاشت و با افرادی مواجه شد که در زندگی برنامه خاصی برای کل روزها و شب‌های خود ندارند و نه تنها دقیقه‌ها و ساعاتی را تلف می‌کنند، بلکه برای ماه‌ها و سال‌های خود نیز برنامه‌ریزی نداشته و ندارند. حتی کسانی هستند که با وجود اشتغال به تحصیل، برنامه صحیح تحصیلی ندارند. کار، تحصیل و زندگی بدون برنامه، به سرانجام خوبی منتهی نمی‌شود و انسان نمی‌تواند به هدف‌های مادی، معنوی و علمی نایل گردد. حضرت محمد (ص) درباره تدبیر و اندیشه‌ورزی و برنامه‌ریزی در کارها می‌فرمایند: ای پسر! هرگاه کاری را انجام دادی، از روی علم، عقل و تدبیر انجام ده و برحذر باش از این‌که کاری را بدون آینده‌نگری و آگاهی انجام دهی، به درستی که خداوند – جل جلاله- می‌فرمایند: «همانند زنی که بافته اش را بعد از این‌که محکم گردانیده بود، جاهلانه باز کرد، نباشید.»³ براستی آیا ممکن است بدون نقشه و تدبیر و برنامه‌ریزی به موفقیت رسید؟! آیا می توان کسی را سراغ گرفت که در زندگی بدون حساب و کتاب و بدون داشتن طرح و برنامه، توانسته یاشد به کامیابی و مقصد نهایی برسد؟! برنامه‌ریزی چارچوب و پایه اساسی کارها و خواسته‌های انسان می باشد و بدون آن، هیچ کاری سازمان نمی یابد. حضرت امیرالمؤمنین (ع ) می فرمایند: «بقای مناسب و دولت‌ها مربوط به برنامه‌ریزی و چاره اندیشی در امور می باشد.»⁴

اگر برنامه‌ریزی با دقت و درایت انجام گیرد، می‌توان حتی با امکانات کم به اهداف بلندی نایل شد و از فرصت‌های اندک، که بسیاری از مواقع برای اکثر افراد جلب توجه نمی‌کند و به غفلت سپری می‌شود، بهره‌وری کرد. حضرت علی(ع)، درباره دقت و ظرافت دربرنامه‌ریزی می‌فرمایند: «ظرافت، دقت و زیرکی در برنامه‌ریزی بهتر از امکانات است.»⁵ نقل شده است که مرحوم آیت الله گلپایگانی در دقایقی، که استاد با تأخیر به کلاس می‌آمدند، نصف قرآن را حفظ می‌کردند. همچنین نقل شده است که، یکی از بزرگان در ترافیک و پشت چراع قرمزهای شهرستان، قسمتی از نهج البلاغه را حفظ کرده‌اند و یا شخص دیگری در این فرصت‌ها، مقدار زیادی از زبان عربی یا فرانسه را آموخته اند.⁶  دانشمندی فکر کرد که هر وقت پسرش او را برای شام یا ناهار را می‌خواند، او بی‌درنگ حاضر می‌شود، ولی باید مدتی منتظر بماند تا سفره چیده شود و غذا مهیا گردد. او با خودش گفت: این لحظات را اگر جمع کنم ساعات زیادی را تشکیل می‌دهد که می‌تواند برای او مفید باشد. او از آن روز تصمیم گرفت که در این فرصت‌ها، هر روز چند صفحه‌ای کتاب مطالعه کند. به این کار ادامه داد تا این که بعد از مدتی، فهمید حاصل این مطالعات کتاب بزرگی می شود. آن را به رشته تحریر درآورد و نام آن را «پنج دقیقه قبل از غذا گذاشت.»⁷

البته، لازم نیست که دراین فرصت‌ها ما همیشه کارهای فکری یا حفظ کردنی انجام دهیم، بلکه با استفاده از فرصت‌های مرده و بیهوده که کم هم نیست، می‌توان جنبه تفریحی، آموزشی، مرور و مطالعه خاطرات، معما، حفظ کلمات قصار بزرگان، حدیث‌های کوتاه، عبادات مستحب، اذکار روزانه و … باشد. در حالات مرحوم علامه طباطبایی‌((ره) نقل شده است که ایشان هر وقت از منزل خارج می‌شوند تا مقصد، نماز نافله می‌خواندند و از این فرصت‌ها، بهره معنوی می‌بردند.⁸

فرصت‌های زندگی بسان ابرهای آسمان آرام و بی‌سر و صدا سپری می‌شود و طولی نمی‌کشد که روزگار جوانی و دوره نشاط و بالندگی نیز به میان‌سالی و کهن‌سالی ختم می‌گردد. فرصت‌ها غنیمت است، پس سزاوار است از دوران پویایی و آمادگی جوانی و نیروی سرشار و انرژی پرحرارت آن بهره کافی برده شود. دکارت، فیلسوف غربی درباره فرصت‌های جوانی می‌گوید:

استعداد چیزی است که در نوجوانی و جوانی پیدا می شود، اگر آن را تربیت کردید و در صدد تقویت آن برآمدید مانند بذری که در مزرعه کاشته شده باشد محصول خوب خواهد داد و اگر آن را به حال خود گذاشتید و تربیت نکردید مانند بذری که در زمین شوره زار افتاده باشد از بین می رود و محصول نمی دهد.⁹

حضرت علی(ع ) درباره ارزش فرصت‌های زندگی می‌فرمایند:«حاصل از دست دادن فرصت‌ها، غم و اندوه است.»¹⁰

همچنین آن حضرت درجایی دیگر می فرمایند: «شدیدترین وسخت‌ترین غصه‌ها و افسوس‌ها، به خاطر از دست دادن فرصت‌ها و لحظات طلایی عمر خواهد بود.»¹¹

حضرت امام حسین(ع)، در حدیثی پندآموز و ارزشمند می‌فرمایند: «ای انسان! تو همواره از زمانی که پای به عالم وجود و دنیا گذاشته‌ای، درحال از دست دادن گران‌بهاترین نعمت خداوند، یعنی عمرت هستی. پس از این نعمت که دراختیار تو است، برای زمانی که در مقابل نامه عملت باید پاسخگو باشی، بهره گیر. به درستی که، انسان مؤمن خوشه چین اعمال صالح است و از فرصت‌های زندگی استفاده بهینه و مطلوب می‌کند و انسان کافر فقط به فکر لذات زودگذر دنیوی است.»¹²

نگه دار فرصت که عالم دمی است                              دمی پیش دانا به از عالمی است

سکندر که بر عالمی حکم داشت                                    در آن دم که می رفت عالم گذاشت

هرچه بینی در جهان دارد عوض                             گرچه عوض حاصل ترا گردد غرض

بی عوض دانی چه باشد درجهان                    عمر باشد عمر، قدر آن بداند¹³

این نگاه به دنیا  و فرصت‌های آن، موجب بیداری  انسان شده و او را همانند مسافری که هر آن برای او بانگ رحیل و ندای کوچ سرداده و او را به مسافرتی طولانی دعوت می‌کند، برای سفر آماده می‌کند.

عوامل موفقیت در برنامه‌ریزی تحصیلی

گرچه برنامه‌ریزی در حوزه‌ها و عرصه‌های گوناگون، از جمله برنامه‌ریزی ورزشی، خودسازی و تهذیب، درسی، تحقیقی، امور زندگی، مسایل اجتماعی، و …. مطرح است ولی به دلیل اهمیت و جایگاه ویژه تحصیل و مطالعه و نقش کلیدی آن در سایر عرصه‌ها، در این مقاله به برنامه‌ریزی تحصیلی عنایت وتوجه بیشتری شده و بیشتر به مباحث برنامه‌ریزی تحصیلی پرداخته شده است. عناصر اصلی و مراحل یک برنامه‌ریزی تحصیلی خوب و منطقی عبارتند از:

الف. تعیین هدف

برنامه‌ریزی صحیح و کارامد تحصیلی، هنگامی امکان‌پذیر است که هدف به خوبی تعیین و تعریف شده باشد. هر جلسه  و دانش پژوهی می‌بایست تصویر دقیق و روشنی از آن داشته باشد تا کارها و تلاش‌های خود را در راستای نیل به آن اهداف قرار دهد. هر فرد ‌باید به این گونه سئوالات پاسخ دهد که چرا به تحصیل ادامه می‌دهد؟ چرا مطالعه می‌کند؟ چرا به دنبال تحصیلات عالی است؟ مسیر و غایت حرکت او کجاست؟ همچنین فرد باید اهداف خود را به بلندمدت، متوسط و کوتاه مدت تقسیم کرده، آنها را در راستا و طول یکدیگر قرار دهد. برخوداری از هدف، موجب تحریک و انگیزه بیشتر در افراد می‌شود و آنان را در پیمودن مسیرهای صعب العبور یاری، اعتماد به نفس آنان را بالا برده و انرژی روانی آنان را  افزایش می‌دهد، به ویژه اگر فرد هدفی مقدس و الهی داشته باشد، می تواند با یاری جستن از قدرت الهی و با تلاش و کوشش خستگی‌ناپذیر به راه خود ادامه دهد و شهد شیرین پیروزی را برای خود و خانواده به ارمغان آورد.

هر هدف ارزشمند و مهم باید دارای سه جز اصلی مالکیت، واقع‌بینی، و انعطاف‌پذیری باشد که به اجمال به شرح  آنها می پردازیم.

1. مالکیت: نخستین مشخصه هر هدف مهم این است که، از صمیم قلب بخواهیم و تمایل داشته باشیم که به آن برسیم. اگر دوستی به شما بگوید: «این کاری است که فکر می‌کنم اگر انجامش دهی مفید و مثمر ثمر خواهد بود بود»، نمی‌توان آن را هدف شخصی در نظر گرفت، بلکه این کار برای خشنود کردن دیگری است! اما اگر خودتان از جان و دل بخواهید کاری را انجام دهید، آن گاه می‌توان آن را هدف فردی و شخصی تلقی کرد. و مطئنا به آن هدف خواهید رسید. به عبارت دیگر، باید مالک هدف خودتان باشید و شخصا آن را برگزیده باشید و برای آن ارزش قائل شوید.

2. واقع بینی: وقتی هدفی را برای خود تعیین می‌کنید، نه تنها آنچه را می‌خواهید، بلکه آنچه را که واقعا می‌توانید بدان نایل شوید در نظر بگیرید. باید توجه کنید هدف نهایی تا چه حد دست‌یافتنی و تحقق‌پذیر می‌باشد، یعنی بهتر است از خود بپرسید: «آیا توانایی ذهنی و جسمی و نیز استعداد کافی برای دست‌یابی به هدف خود را دارم؟ آیا منابع کافی مانند: زمان و سایر امکانات را در اختیار دارم؟ آیا عوامل دیگری هم هستند که مانع رسیدن من به هدف مورد نظرم شوند؟ اگر این‌گونه است، برای غلبه بر این موانع، چه کاری می توان انجام داد؟»¹⁴

 البته، باید توجه داشت که واقع‌بینی به این معنا نیست که در مقابل مشکلات خود، تسلیم شد و هدف‌نهایی را رها کرد.

3. انعطاف‌پذیری: سومین موردی که برای تعیین یک هدف اهمیت دارد، انعطاف‌پذیری است؛ یعنی باید بتوان هدف مورد نظر را دائما ارزیابی، اصلاح و یا تعدیل کرد. از آنجا که، اوضاع و شرایط مرتبا درحال تغییر است و موانع پیش‌بینی نشده‌ای برسر راه ظاهر می‌شوند، برای نایل شدن به هدف بایستی به طور واقع‌گرایانه، آمادگی مواجهه با تغییرات و موانع را داشت  و هرگونه تغییری را که در راه رسیدن به هدف ضروری است، پذیرفت.

 درتعیین اهداف، به ویژه هدف بلندمدت باید به نکاتی توجه داشت:

1. هدف میانی و نهایی به صورت دقیق، مشخص و قابل ارزیابی باشد. مثلا هدف نهایی رسیدن  کسب مدرک دکترا است و موفقیت در مصاحبه‌های مربوط به دکتری و هدف میانی، موفقیت و قبولی در مقاطع ارشد و کارشناسی است؛

2. از مشاوره با افراد آگاه نباید دریغ درک؛

 3. باید مدت زمان نیل به هریک از اهداف به صورت اجمالی مشخص شود؛

4. در برنامه‌ریزی هفتگی و ماهیانه، به خواسته‌ها و نیازهای شخصی، خانوادگی و تفریحات نیز توجه شود؛

5. به توانایی، استعداد، ذوق، و علایق و ساعاتی که در اختیار داریم توجه کنیم؛

 6. بیش از اندازه و بیرون از حد توانایی خود برنامه‌ریزی نداشته باشیم؛ یعنی برنامه‌ریزی باید واقع بینانه و متناسب با ظرافت و توانایی فرد باشد، نه خیالی و ایده آل که فراتر از ظرفیت فرد باشد.

ب. رعایت اولویت‌ها

در میان موضوعات درسی و واحدها آموزشی، که برای طلاب و دانش پژوهان مطرح است، بعضی از آنها  از اولویت درجه یک و برخی در اولویت درجه دو قرار دارند. از این رو، دربرنامه‌ریزی باید به اولویت‌ها توجه نمود تا در موقع تزاحم یا تداخل با برنامه‌ای پرداخت که ارزش و اولویت بیشتر دارد و نیازمند انرژی و نشاط بیشتری است. اگر برنامه ریزی براساس اولویت صورت نگیرد، چه بسا کارهای اساسی و ضروری عقب بیفتد و کارهای جنبی جلو بیفتد. برای مثال،  ممکن است دانش‌جویی در طول سال تحصیلی، برای خود برنامه‌های زیر را در نظر بگیرد: گذراندن دروس دانشگاه، شرکت وحضور درکلاس، مطالعات جنبی درباره موضوعات سیاسی و فرهنگی، همکاری با دانشگاه و شرکت در مراسمات دینی و مذهبی و … . طبیعی است اگر فرد اولویت‌بندی نکند، ممکن است زمان بهینه و مطلوب خود را صرف کارهای جنبی و درجه سوم نماید. حضرت امیرالمؤمنان علی(ع )، درباره اهمیت اولویت‌بندی در کارها می فرمایند:«کسی که به غیرمهم مشغول شود، مهم‌تر را از دست می دهد.»¹⁵

ج. نظم

تأثیر نظم و پایداری در زندگی و آثار مفید آن بر کسی پوشیده نیست.  نظم و استقامت در زندگی از اصولی است که موقتی نبوده و همواره در زندگی جاری و ساری است و بدون نظم،‌ بسیاری از امور به سامان نمی رسد و یا دیرتر از انتظار معمول صورت  می‌گیرد.  اگر با نگاهی دقیق به پدیده‌های جهان نگاهی افکنیم، متوجه خواهیم شد که تمام کارها و امور جهان براساس نظمی دقیق اداره می‌شود. آیا تا به حال مشاهده شده که خورشید مقداری دیرتر طلوع کند یا زودتر غروب کند؟ آیا تا به حال  ماه وستارگان با هم تصادم داشته‌اند؟ همه امور عالم براساس نظم و تدبیر است.  در آموزه های دینی بر اهمیت نظم  در زندگی سفارش گردیده واین امر مورد تأکید اولیای دین اسلام بوده است. حضرت امیرالمؤمنین علی (ع)، درآخرین لحظات زندگی، پیروان خود را به دو  امر مهم و حیاتی، که حقیقتا عامل پیروزی و موفقیت است، سفارش می کند و می فرمایند:« شما را به دو چیز مهم سفارش می کنم: پرهیزکاری و رعایت حدود الهی و نظم در کارها»¹⁶

در شرح حال حضرت امام خمینی (ره) نوشته اند که،  ایشان فوق العاده به نظم اهمیت می دادند به طوری که حتی در مشرف شدن به زیارت نیز به آن توجه داشته و مردم نجف ساعت خود را با ورود ایشان  به حرم حضرت امیرالمؤمنین (ع) تنظیم می کردند. یکی از مصاحبان حضرت امام می گوید:« به راستی عجیب بود که امام برای مطالعه و قرائت قرآن و کارهای مستحبی حتی زیارت‌ها، وقت خاصی را تنظیم کرده بودند و هر کاری را روی همان وقت و  تنظیم خاص انجام می دادند.¹⁷  دکتر علی لاریجانی،  درباره برنامه‌ریزی و نظم استاد چنین می گوید:« ایشان در تمام شئون زندگی،  فرد بسیار منظم و منضبطی بودند. اوقات ایشان با برنامه و نظم خاصی برای کارهای متعدد تنظیم شده بود.  ساعاتی را برای عبادت و ساعاتی را برای استراحت و ساعاتی برای مطالعه و تحقیق اختصاص داده بودند و سعی داشتند تا برنامه طبق نظم و برنامه جلو بروند.¹⁸

نظم و انضباط در تحصیل و مطالعه  نیز از سایر عرصه ها استثناء نبوده و حتی نظم در مطالعه و تحصیل دارای  اهمیتی مضاعف است.  دانشجو و دانش پژو  باید  با برنامه ریزی درست، ساعات مطالعه و میزان آن را بطور منظم، محاسبه نموده    و ساعات لازم را در هر شرایطی به آن اختصاص داده و به دلایل کم اهمیت، درس و مطالعه را تعطیل نکند. همچنین حضور منظم  در کلاس وجلسات داشته باشد. حضرت آیت الله مصباح یزدی درباره نظم و برنامه ریزی علامه طباطبایی درباره تحصیل می فرمایند: «ایشان بسیار منظم بودند.  غالبا قبل از شاگردان در کلاس حاضر می شدند و دقیقه ای تخلف نمی‌کردند و تا دقیقه آخر هم درس می‌دادند و این برنامه دایمی بود.  در برف، سرما، در طول ده و دوازده سال یادم نمی آید که ایشان یک دفعه هم درس را تعطیل کنند. نظم و پشتکار زیادی داشتند.¹⁹

د. استقامت و پایداری

 استقامت و ثبات قدم نیز در هر کاری از جمله شرایطی است که در به نتیجه رسیدن کار نقش زیادی دارد.  انسانی موفق خواهد  بود که در اجرای برنامه‌ای که دارد، پافشاری و مقاومت داشته باشد.  اگر انسان بهترین برنامه‌ریزی راداشته باشد،  ولی در آن  پافشاری و استقامت نداشته باشد، کار به سرانجام  نخواهد رسید. ثبات قدم و پشتکاری نه تنها افراد را به سوی پیشرفت و ترقی مادی رهنمون می‌کند،  بلکه فشارهای روحی را کاهش داده و اعتماد به نفس انسان را بالا می برد. لازم به یادآوری است،‌: استقامت و پایداری نسبت به برنامه و اجرای آن،  باید تدریجی و مدارم باشد. سرعت افراطی در اجرای برنامه ممکن است نتیجه عکس بدهد. در تحصیل و برنامه تحصیلی حرکت لاک پشتی مطلوب است، نه حرکت خرگوشی! حضرت علی (ع) می فرمایند: «قلیل یدوم خیر من کثیر لا یدوم»، پس سرعت، عجله و شتاب در تحصیل معمولا نتیجه عکس می دهد!

ه. یادداشت کردن برنامه درسی

برنامه ریزی درسی زمانی درست اجرا می شود که عناصر آن را به یاد داشته باشیم و بدانیم در هر روز و در هر ساعت چه کارهایی می بایستی انجام دهیم.  بدین  منظور،  می‌توان دفترچه یادداشتی همراه خود داشت و عناصر برنامه های خود را در آن یادداشت نمود. مثلا سه ساعت مخصوص مطالعه درس ریاضی،  یک ساعت مطالعه درس علوم، یک ساعت استراحت بین روز و غیره.  در هر شب سعی کنیم برنامه های خود را چک کرده و میزان موفقیت  در انجام آنها  را بررسی نمود.  نقش برنامه ها  را  برطرف نمود.

و. شناخت هدر دهنده های وقت

گاهی اوقات برنامه ریزی صورت می‌گیرد، تصمیم جدی نیز بر اجرا و عملی شدن آن  وجود دارد،  اما کارها به شکلی که برنامه‌ریزی شده پیش نمی رود؛ یعنی در آن وقفه ایجاد شده، بعضی فرصت ها  هدر می رود.  در اینجا  بخشی از مشکل مربوط به خود فرد  و بخشی دیگر مربوط به اطرافیان است. رایج ترین هدر دهنده های وقت، عبارت است از : مهمان های ناخوانده، سروصدای همسایه، هم حجره‌ای ها، تلفن ها، رادیو، تلویزیون، و جر و بحث های بی ثمر.  برای کنترل و حذف آنها می توان توصیه‌های زیر را به خاطر داشت:

 1. محل مناسب و خاصی را برای مطالعه انتخاب کرد؛

 2. تلفن همراه را خاموش نمود؛

 3. نه گفتن را باید آموخت.باید  با شجاعت و کمال ادب به دوستان  بگوییم: «کار دارم»؛

 4. برنامه اوقات فراغت  را  تنظیم کرد؛

 5. در هنگام مطالعه تلویزیون و رایانه و ضبط صوت را خاموش نمود.

ز. حضور فعالانه درکلاس درس

بخش زیادی از موفقیت تحصیلی، به حضور فعال در کلاس درس بستگی دارد. برای این‌که فرد فعالی باشیم،  باید با دو مهارت مهم مربوط به یادگیری، یعنی «خوب گوش کردن» و «یادداشت برداری» آشنا  باشیم. البته، این دو وابسته به یکدیگرند. اگر خوب گوش نکنیم،  نمی توان به خوبی یاداشت برداری نمود. همچنان که، «یادداشت برداری» نیز مستلزم توجه و گوش دادن دقیق است.

خوب گوش دادن موجب تقویت حافظه کوتاه مدت و شفاهی می شود؛  یعنی آنچه از راه شنیدن در حافظه  ثبت می‌شود.   علاوه بر این،  درک معنی ومحتوای مطلب را آسان می کند. کسانی که خوب گوش نمی دهند فقط الفاظ را می شنوند،  ولی درک درستی از محتوای لفظ ندارند. پس از دقت لازم درگفته های استاد، «یادداشت برداری» از نکات مهم و اساسی درس از راه‌های مبارزه، با فراموشی مطالب است. اعتماد بر حافظه و یادداشت نکردن مطالب، شیوه مطلوبی برای یادگیری نیست؛ زیرا  بر اساس مطالعات هیرمن ابینگاوس(                   ؟؟؟؟) در مورد حافظه انسان، انسان ها پس  از بیست دقیقه، تقریبا 40/  آنچه را که شنیده‌اند یا خوانده اند،  فراموش می‌کنند و پس از 24 ساعت، نقریبا 70/ مطالب را از یاد می برند.²⁰

اما با استفاده از مهارت‌های مفید تحصیل و مطالعه می توان حافظه خود را طوری تقویت کرد که در موقع لزوم تا 80/ یا بیشتر آنچه را شنیده یا خوانده ایم، به یاد آوریم.  برای تقویت حافظه باید در کلاس درس با دقت به مطالب گوش داد،  و سعی نمود  از نکات مهم و برجسته یادداشت برداری نمود. سعی کرد تا حواس پرتی ها را به حداقل رساند و عزم خود را در توجه دقیق و عمیق به درس جزم کرد و اجازه نداد  چیزی حواسمان را از درس منحرف کند.  اگر احساس کردیم حواس مان جمع نیست،  با استفاده از کلمه یا عباراتی مثل «تمرکز» یا «دقت»،  سطح توجه خود را افزایش دهیم. مطالب را طوطی وار و بدون فهم حفظ نکنیم،  بلکه سعی کنیم مطالب را بفهمیم و به صورت بینشی دریافت کنیم و اگر احیانا مطلبی برای ما مبهم و بدون فهم بود،  همانجا از استاد مربوط سؤال کنیم تا ابهام برطرف شود؛  زیرا  اگر چیزی برای ذهن مبهم باشد، یادگیری مطالب بعدی مشکل خواهد بود. از پاسخ دادن به سئوال‌های استاد نهراسیم و اعلام آمادگی کنیم؛  زیرا این کار علاوه بر این‌که جرأت  را زیاد می‌کند، موجب  اصلاح فهم نادرست خواهد شد.

پیش از  از شروع کلاس و درس،  مقداری استراحت نموده و با حالت نشاط در کلاس حاضر شویم و حتما غذای کافی میل نموده،  هرگز گرسنه و با شکم خالی و یا حتی با شکم خیلی پر در کلاس درس حاضر نشویم. هرگز اجازه ندهیم حالات هیجانی و اضطراب آور سراغ ما  بیاید و در کلاس درس به هیچ چیزی به غیر از درس توجه نکینم. سعی کنیم سر کلاس روی صندلی ای بنشینیم که بیشتر مورد توجه استاد است و به معلم نزدیک و مورد عنایت او می باشد و هرگز در گوشه کلاس ننشینیم.²¹

ح. تمرکز حواس

از جمله عواملی که در  افزایش بهره‌وری در مطالعه و درک بهتر درس‌ها و موفقیت در تحصیل بسیار مؤثر است، داشتن  تمرکز حواس به هنگام مطالعه است؛ یعنی فرد در خود این توانایی را ایجاد کند که با اختیار و توجه، دقت خود را بر روی موضوع یا کاری که انتخاب کرده،  با میل واراده متمرکز نماید  و از توجه به سایر موضوعات و کارها جلوگیری کند.  برای ایجاد تمرکز حواس باید عواملی را که مانع از تمرکز می شود شناخت و در جهت رفع آنها اقدام کرد.

مهم ترین موانع تمرکز حواس عبارتند از:

1. عدم علاقه نسبت به موضوع مورد مطالعه

بی علاقگی به موضوع یا کتاب درسی و یا یک درس، از مهم ترین عوامل عدم تمرکز است. اگر شما به منطق علاقه نداشته باشید و یا از معلم آن دل و یا خاطره خوشی نداشته باشید، ذهن شما کمتر بر درس منطق متمرکز می‌شود و هر لحظه متوجه موضوع و نقطه دیگری می‌گردد.  بهترین شیوه برای مقابله با این حالت،  توجه به فواید و آثاری است که  بر مطالعه و درس منطق مترتب می شود مثلا در مورد فردی که علاقه به منطق ندارد،  اگر به این نکته توجه شود، که منطق از دروسی است که از ارزش زیادی برخوردار است و در بالا رفتن قدرت تعقل و اندیشه نقش زیادی دارد،  فرد به درس منطق علاقه پیدا می کند و نسبت به مطالعه آن علاقمند  می‌شود.

2. ناهماهنگی اراده و تخیل

اگر تخیل آدمی  با اراده  وی  همسو نباشد،  نمی توان تمرکز حواس لازم را  به دست  آورد. از آنجایی که،  قدرت تخیل قوی‌تر است،  ممکن است  ذهن خود را به دست  تخیل خود بسپاریم و ناخودآگاه،  به جای تمرکز در درس  استاد،  یا تمرکز در کتاب مورد مطالعه،  رشته تخیلات خود را ادامه داده، از حال و هوای درس و مطالعه خارج شویم. برای غلبه بر این مشکل، وقتی مایل به مطالعه درباره موضوعی خاص هستید، بهتر است خود را در حال و هوای مخصوص آن موضوع قرار دهید… تا از این طریق خیال وارده خود را با هم هماهنگ کنید، و تمرکز حواس پیدا نمایید. ²²

3. اشتغالات ذهنی

اگر با مشکلی مواجه  هستید  که ذهن شما  را به خود مشغول کرده است،  نمی توانید ذهن خود را بر مطالعه و درس متمرکز کنید. برای مثال،  اگر در یک درس  که  برای شما  دارای اهمیت بالایی است،‌ نمره مناسب نگرفتید، این امر موجب می شود ذهن شما سخت با این موضوع درگیر شود و از توانایی شما برای تمرکز بر سایر مسائل کاسته شود.  برای مقابله با این حالت،  باید تمرین کرد.   باید سعی کرد ذهن خود را از آنچه اتفاق افتاده جدا  نمود. نباید  برگذشته حسرت خورد،  بلکه باید  برای آینده برنامه ریزی کرد که چنین مشکلی پیش نیاید. کسانی که چنین تمرین می کنند و اجازه نمی  دهند مشکلات، ذهن آنان  را اشغال کند، می توانند ذهن خود را برای آینده آماده کننده و از تمرکز  بر مسائل آینده بهره مند شوند.

ط. علاقه و انگیزه

بسیارند کسانی که از لحاظ توانایی و استعداد یادگیری بسیار شبیه به هم هستند،  ولی در پیشرفت تحصیل تفاوت های زیادی با یکدیگر دارند. این تفاوت،  نه تنها در تحصیل بلکه در سایر فعالیت های درسی نیز به چشم می‌خورد. شاید از خود سئوال کرده باشید،  چرا چنین تفاوتی وجود دارد وچه چیزی توجیه کننده این مطلب علاقه و انگیزه است. ²³

« بلوم» درمدل یادگیری تحصیلی خود شواهدی به دست آورد ه است که علاقه و انگیزه افراد، هم نقش علت را بازی می کند و هم معلول. به عبارت دیگر، یادگیرندگان علاقه مند به یک موضوع، نسبت به یادگیرندگان کم علاقه، موفقیت بیشتری دارند. این موفقیت بیشتر، سطح علاقه و انگیزه آنان را نسبت به آن موضوع و موضوع های مشابه افزایش می دهد. ²⁴

فنون و روش های ایجاد علاقه

بهترین راه ایجاد علاقه برای تحصیل و مطالعه بیشتر،  بهبود شرایط یادگیری و افزایش سطح کیفی روش های مطالعه است.  از این طریق،  شما به موفقیت بیشتری در یادگیری نایل می شوید.  این کسب موفقیت،  علاقه و انگیزش شما را نسبت به یادگیری مطالب تازه  افزایش می دهد. در اینجا روش‌ها و فنونی را که می توانید به کارگیرید تا علاقه و انگیزه شما به مطالعه و تحصیل بیشتر شود، بیان می گردد. اگر می خواهید علاقه و انگیزه شما به مطالعه و تحصیل بیشتر شود، فنون و روش‌های زیر را به کار بگیرید:

1. هدف خود را در آغاز مطالعه و درس دقیقا برای خود مشخص کنید. اگر بدانید به دنبال چه چیزی هستید،  با انگیزه و علاقه بیشتری به جست و جوی آن می پردازید.

2. در شرایط لازم خود را تشویق کنید.  پس از هر عملکرد درست و مطالعه موفق،  برای خود یک پاداش در نظر بگیرید.  مانند یک تفریح مورد علاقه و یا خوردن یک نوشیدنی  لذت بخش.

3. از آزمون و نمره دهی به خود،  به عنوان وسیله‌ای برای ایجاد انگیزه  در خود استفاده کنید. هنگامی که درس های خوانده شده را از حفظ می‌گویید و یا سئوال‌هایی را که اول مطالعه مطرح می‌کنید پاسخ می دهید، در حقیقت، یک آزمون از خود می گیرید. بنابراین،  به خود نمره بدهید. این عمل موجب  می شود که از پیشرفت خودآگاه شوید.  این امر به علاقه و انگیزه شما می افزاید.

4. مواد مطالعه را از ساده به دشوار شروع کنید. مطالعه مطالب درسی به صورت متوالی، از ساده به دشوار، موجب می شود که شما در یادگیری مطالب ساده به اندازه کافی موفقیت به دست آورید. این کسب موفقیت اولیه،  انگیزه و علاقه شما را برای یادگیری‌های بیشتر افزایش می دهد.

5. کارهای بزرگ را به قدم های کوچک تبدیل کنید. یکی از رموز انگیزه بالای اشخاص بسیار موفق و کارآمد این است که،  بدون ‌مقدمه به کارهای بزرگ اقدام دست نم‌یزنند، بلکه کار بزرگ را به اجرای کوچک‌تر تقسیم می کنند و در هر مرحله،  جزیی  از آن را انجام می‌دهند.

به دو طریق می توان کار بزرگ را به اجزای کوچک تر تقسیم کرد.

 1. یکی از آنها این است که،  در هر نوبت زمان مختصری را صرف انجام دادن آن کنید. یکی از دلایل و رموز کار این است که،  وقتی بدانید مثلا بیش از پانزده دقیقه ازاوقات خود را صرف مطالعه نمی‌کنید، کار برایتان ساده تر می شود. البته،  وقتی کاری را شروع می‌کنید،  خود به خود،  در شرایط روحی بهتری قرار می‌گیرید.  بعید نیست که مدتی بیش از این صرف انجام دادن آن کار کنید.

2. راه حل دوم این است که،  موضوع مطالعه را به اجزا متوالی تقسیم کنید و با انجام هر جزء،  انگیزه شما برای انجام جزء دیگر بیشتر خواهد شد.

ی. استفاده از تلقین مثبت و تجسم به عنوان عامل ایجاد انگیزه

آیا تا به حال به خود گفته اید: « خیلی خوب می دانم که نمی توانم در انجام این کار موفق شوم!» اگر اغلب چنین کلماتی را قبل از شروع به درس خواندن به خود می‌گویید، در واقع ضمیر ناخودآگاه شما هم ناتوانی شما را در این امر پذیرفته است و طرح این شکست را از قبل پی‌ریزی می‌کند. اما خوشبختانه پیش‌گویی قابل انتظار ما می تواند در جهت مثبت هم باشد.  اگر از خود تصویر شخص موفقی در ذهن داشته باشید. این تجسم رابا تلقین مثبت، هر روز تقویت کنید، شانس زیادی برای موفقیت و نایل شدن به اهدافتان خواهید داشت. خوش بینی به رسیدن به موفقیت،  مقدمه علاقمندی به تحصیل، درس و مطالعه بیشتر است. ایجاد میل و رغبت، اصل اساسی در یادگیری است. اگر فردی احساس ضعف کند، درعمل نیز ضعیف عمل می‌کند. اگر فردی احساس قوت کند،  درعمل نیز قوی عمل خواهد کرد.

مکان مطالعه

از جمله عواملی که درسیر و تداوم مطالعه و نیز میزان بازدهی نقش دارد، مکان مطالعه است. مکان مطالعه از چند جنبه مورد توجه است: از یک سو ،  مکانی که برای مطالعه انتخاب می شود و از سوی دیگر،  ویژگی هایی که در آن مکان می باید مورد توجه قرار داد. بهترین مکان برای مطالعه، خانه یا حجره‌ای است که در آن زندگی می‌کنیم. برتری خانه و یا حجره نسبت به سایر مکان ها، آشنا بودن با محیط و ارتباط با آن، همچنین در دسترس بودن آن است  که امکان انجام مطالعه را در تمامی زمان ها فراهم می آورد. بی‌تردید خانه وحجره نیز می بایست دارای ویژگی هایی باشند که انجام مطالعه‌ای مطلوب را امکان پذیر سازد: آرامش، عدم مزاحمت سایر ساکنان  خانه، همچنین فقدان  سایر مسائل بازدارنده و اختلال زا در یادگیری و مطالعه، از جمله عواملی است که برای انتخاب خانه به عنوان،  مکانی مناسب برای مطالعه، دخالت دارند. چنانچه بتوان فضایی خاص را برای مطالعه به صورت اتاق مطالعه و یا اتاق شخصی دراختیار داشت، بی تردید انجام مطالعه به صورت دلپذیر میسر می گردد. ²⁵

کتابخانه، انتخاب بعدی برای مطالعه است. پارک ها و گردشگاه های عمومی مکان مناسبی برای مطالعه نمی باشند و میزان بازدهی در پایین‌ترین حد خود قرار خواهد گرفت.  به عبارت دیگر،   هیچ تناسبی میان بازدهی و انرژی  و زمان صرف شده برای مطالعه وجود ندارد. مکان مطالعه باید از نور کافی،  حرارت متناسب و مطبوع برخوردارباشد. فضای مطالعه باید به گونه‌ای نظم و آرایش پیداکند  که موجب ایجاد علاقه به مطالعه شود. از نصب تابلوهایی که متضاد با امر مطالعه است و موجب اختلال در یادگیری می شود خودداری شود.

بهترین وضعیت برای مطالعه، قرار گرفتن در پشت میز مطالعه است.  از قرار دادن عکس و نوشته زیر شیشه میز، که سبب انحراف ذهن و توجه از مطالعه می شود، و از انجام اموری غیر از مطالعه در پشت میز پرهیز شود.

زمان مطالعه

برای همه دانش آموزان،  دانش پژوهان، دانشجویان و کسانی که اهل مطالعه و درس هستند، این سئوال مطرح است که بهترین زمان برای مطالعه چه زمانی است؟ چه زمانی مطالعه کنیم تا مطلب به  ذهن سپرده شده،  فراموش نشود؟ آیا تا دیر وقت بیدار بمانیم و مطالعه کنیم یا این‌که شب زود بخوابیم و صبح زود برای مطالعه بیدار شویم؟ این گونه سئوال ها،  بارها  از اهل فن و متخصصان امر پرسیده می شود. پاسخ به این سئوال،  بستگی به عادات فردی دارد. بعضی  اشخاص  عادت دارند تا نیمه های شب بیدار بمانند و با استفاده از سکوت و آرامش شبانه،  با خیال راحت مطالعه و کار کنند و احساس رضایت و مسرت کنند. این  افراد  اگر صبح زود از خواب برخیزند،  به قول خودشان تا شب گیج بوده و از درک مطلب باز می مانند. بعضی دیگر، عادت به زود خوابیدن  دارند و صبح پیش از تاریکی از خواب برخاسته و به انجام وظایف، تکالیف، مطالعه و یادگیری می پردازند. بنابراین،  هر فردی  باید خود نبض و عادت خودرا به دست آورد. ولی به طورکلی گفته می شود که،  دروس حفظ کردنی را در صبح زود، پس از این‌که مغز و اعصاب پس  از خواب شبانه استراحت کرده و آمادگی پذیرش مطالب را پیدا کرده است، بهتر می توان فرا گرفت.  به هر حال،  هیچ زمانی از روز و شب برای فراگیری، خواندن ومطالعه نامناسب نیست. به شرط این‌که،  از پرخوانی، فشار بیش از اندازه به خود، مطالعه با حجم نامناسب، کم کردن وقت استراحت و تفریح و تغذیه ناکافی پرهیز کرده و از ورزش و حرکت بدنی، کوتاهی نکنیم.²⁶

همچنین مطالعه بلافاصله بعد از غذا خوردن، خود موجب  عدم تمرکز می شود. مغز شما برای فعالیت های ذهنی بیش از همه به اکسیژن نیاز دارد، و این اکسیژن را از خون می گیرد و جریان خون شما پس از غذا خوردن تا حدود یک و نیم ساعت بیشتر متوجه اندام های گوارشی است تا مغز.  به همین علت است که،  شما پس از غذا خوردن بیشتر تمایل دارید که استراحت کنید تا این‌که فعالیت های فکری انجام دهید. دست کم تا نیم ساعت پس  از صرف غذا،  از مطالعه کردن اجتناب کنید.

همچنین ثابت شده است که،  مطالعه بلافاصله پس از خواب شبانگاهی،  نمی‌تواند بازدهی مطلوب را داشته باشد؛ زیرا ترشح هورمون ،« سوماتوتروپین» که اثرات آن مدتی پس از بیداری وجود دارد، در یادگیری اختلاف ایجاد می‌‌کند. بر این‌ اساس، لازم است حتی الامکان از مطالعه نیمه شب یا سحرگاهان  و بعد از بیداری از خواب، خودداری شود  و چنانچه  قصد مطالعه در این ساعات را دارید،  می بایست پس از 20 تا 30 دقیقه بعد از بیداری به مطالعه پرداخت تا اثرات اختلال کننده سوماتوترو پین در یادگیری زایل شود.²⁷

منابع

ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، منشورات مکتبه آیت الله العظمی المرعشی النجفی، قم، 1404ه.ق.

 التمیمی الامدی، عبدالواحد، غررالحکم و دررالکلم، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1407ه.ق.

خادمی، عین الله، مطالعه و روشمند، انتشارات پارسایان، قم، 1379.

  ذوالفقاری، غلامحسین رهنمون ( سخنان بزرگان، مشاهیر و نوابغ جهان)، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، 1379.

 سیف، علی اکبر، روان شناسی پرورشی، انتشارات آگاه، تهران، 1377.

 شجری، فتح الله، یادگیری خلاق، تهران، انجمن قلم ایران، 1377.

 شفیع آبادی، راهنمایی و مشاوره شغلی وحرفه ای، انتشارات رشد، تهران، 1381.

 ماهنامه فرهنگی – اجتماعی دیدارآشنا، قم، موسسه آمورشی امام خمینی(ره)، آبان 1385.

مجلسی، محمد باقر،بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1404ه. ق.

محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، دارالحدیث، قم، 1416ه.ق.

 مرزبان و مرد خرد، ( یادنامه علامه سید محمد حسین طباطبایی)، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1381.

نبوی، محمد حسن، مدیریت اسلامی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1372.

نهج البلاغه، ترجمه جعفر شهیدی، تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1372.

هرگنهان، بی آر، مقدمه ای بر نظریه های یادگیری، ترجمه دکتر سیف، تهران، نشر دوران، 1376.

 هلیر رجینا و همکاران، مهارت های یادگیری، ترجمه فاطمه فاضلی،  انتشارات بصیرت، تهران، 1378.

یارمحمدیان، محمد حسین، اصول برنامه ریزی درسی، تهران، انتشارات یادواره کتاب، 1379.

پی نوشت‌ها

1. محمد حسن نبوی، مدیریت اسلامی،( قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1372)، ص39

2. محمد حسین یارمحمدیان، اصول برنامه ریزی درسی، (تهران، انتشارات یادواره کتاب، 1379)، ص 17

3. یابن مسعود اذا عملت عملا فاعمل بعلم و عقل و ایاک ان تعمل بغیر تدبیر و علم فانه جل جلاله یقول” « ولاتکونوا کالتی نقضت غزل‌ها من بعد قوه انکاثا».  محمد باقر مجلسی، بحارالانوار،( بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1404ه. ق.)، ج 7، ص 110

4. امارات الدول انشاء الحلیل،  محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، (قم: دارالحدیث، 1416ه.ق.)،  ج 2، ص 551

5. التلطف فی الحیله اجدی من الوسیله، همان

6. ماهنامه فرهنگی – اجتماعی دیدارآشنا، قم، موسسه آمورشی امام خمینی(ره)، آبان 1385،ص 13

7. همان

8. مرزبان و مردخرد،  یادنامه علامه سید محمد حسین طباطبایی، (قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، 1381)، ص 705

9. غلامحسین ذوالفقاری، رهنمون ( سخنان بزرگان، مشاهیر و نوابغ جهان)، (تهران: انتشارات وزارت ارشاد اسلامی،  1379)، ص 248

10. اضاعه الفرصه غصه: محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، (قم:‌ دارالحدیث،  1416ه.ق.)، ج 3، ص 2399

11. اشد الغصص فوت الفرص، یابن آدم!انک لم تزل فی هدم عمرک منذ سقطت من بطن انک، فحد مما فی یدیک لما بین یدیک؛ فان المومن یتزود، و الکافر یتمتع.

12. یابن آدم!انک لم تزل فی هدم عمرک منذ سقطت من بطن انک، فحد مما فی یدیک لما بین یدیک؛ فان المومن یتزود، و الکافر یتمتع.، همان، ص 2398

13. ذوالفقاری، پیشین،  ص 801

14. هلیر رجینا و همکاران، مهارت های یادگیری، ترجمه فاطمه فاضلی، (تهران:  انتشارات بصیرت، تهران، 1378)، ص 2

15. من اشتغل بغیر المهم ضیع الاهم: عبدالواحد  التمیمی الامدی، غررالحکم و دررالکلم، (بیروت: موسسه الاعلمی للمطبوعات، 1407ه.ق.)، ص 202

16. اوصیکم بتقوی الله و نظم امرکم.:  ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، منشورات مکتبه آیت الله العظمی المرعشی النجفی،(  قم:  1404ه.ق،1372)، ص 302

17. فصلنامه فرهنگ پویا،، قم، موسسه آمورشی امام خمینی(ره)، 1385، ص 16

18. همان

19. مرزبان و مردخرد،  پیشین،‌ص 711

20. هلیر، 1378پیشین،‌ ص 2

21. ر.ک. به: علی اکبر سیف، ، روان شناسی پرورشی، (تهران: انتشارات آگاه، 1377)

22. عین الله خادمی ، مطالعه و روشمند،(قم:  انتشارات پارسایان، قم، 1379)،  ص 71

23. سیف، پیشین، ص 352

24. همان، ص 354

25. فتح الله شجری، یادگیری خلاق، (تهران، انجمن قلم ایران، 1377)، ص 127

26. همان، ص 95

27. همان، ص